2.4 Finansal İstikrar Gelişmeleri ve Faaliyetler
2.4.1 Finansal İstikrara Yönelik Faaliyetler
Türkiye’de hanehalkı borçluluğu (Hanehalkı Finansal Borcu/GSYİH) %11,8 seviyesi ile %48 olan Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ) ortalamasının oldukça altında yer almaktadır. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından uygulanan konut ve taşıt kredilerine yönelik kredi değer oranları, taşıt ve ihtiyaç kredilerine yönelik vade sınırlamaları gibi mevcut makroihtiyati tedbirlerin yanı sıra yılın ikinci yarısında para politikasındaki sıkılaşmanın da etkisiyle tüketici kredisi ve bireysel kredi kartı bakiye büyümesi yavaşlamıştır. 2023 yılında hanehalkı finansal varlıkları yükümlülüklere kıyasla daha güçlü büyümüştür. 2023 yılı son çeyreği itibarıyla hanehalkı finansal borcunun finansal varlıklara oranı %24 seviyesi ile %42 olan uzun dönemli ortalama değerinin oldukça altına gerilemiştir.
Reel sektörün finansal borçlarının GSYİH’ye oranı ise 2023 yılı ikinci çeyrek itibarıyla %55,7 ile GOÜ ortalaması olan %108,6’nın belirgin şekilde altına gerilemiştir. BIST’e kote firmaların kârlılık, likidite ve borçluluk göstergeleri 2023 yılı üçüncü çeyrek itibarıyla güçlü görünümünü korurken, finansman giderlerindeki artışa karşı firma bilançolarının dayanıklı olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca reel sektörün YP pozisyonunda uzun süredir gözlenen iyileşme 2023 yılında da devam etmiş ve sektörün net YP pozisyonu ekim ayı itibarıyla geçen yılın aynı ayına göre 4,7 milyar ABD doları azalarak 77,6 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Ekim ayı itibarıyla firmaların toplam YP finansal borcu ise 209 milyar ABD dolarıdır. Reel sektör firmalarının 12 aylık birikimli dış borç çevirme oranının %100’ün üzerinde kalması, firmaların dış finansmana erişimini koruduğunu göstermektedir.
2023 yılı ilk yarısında yüksek seyreden kredi büyümesi haziran ayında başlayan parasal sıkılaşma süreci ve bu süreci destekleyici yönde uygulamaya alınan seçici kredi adımlarının etkisiyle ikinci yarıda belirgin ölçüde yavaşlamıştır. 2022 yıl sonunda %80 olan TL kredi yıllık büyümesi 2023 yılı mayıs ayında %88’e ulaştıktan sonra ikinci yarıdaki parasal ve finansal sıkılaşmanın etkisiyle yıl sonu itibarıyla %54’e gerilemiştir. TL ticari krediler 2022 yılında %94 büyürken, 2023 yılında büyüme %46’ya gerilemiştir. YP kredilerde gerileme eğilimi 2023 yılında yavaşlayarak devam ederken, YP krediler parite etkisinden arındırılmış olarak %5 küçülmüştür.
Seçici kredi politikaları, iç talepte dengelenme sağlamak ve ihracat, yatırım ve üretim faaliyetlerini desteklemek amacıyla etkin bir şekilde kullanılmıştır. Bu kapsamda, TL ticari kredilerde (ihracat, yatırım, tarım, esnaf, kamu kurum ve kuruluşları ile deprem bölgesine yönelik krediler hariç) aylık %2,5, kredili mevduat hesabı hariç ihtiyaç kredilerinde aylık %3 ve taşıt kredilerinde aylık %2 büyüme sınırını aşan tutarlar için menkul kıymet tesis yükümlülüğü uygulanmıştır. Ayrıca ihracat/yatırım kredileri için referans faizin 1,4 katına kadar tanımlanan faiz üst sınırı uygulaması 2023 yıl sonuna kadar devam etmiştir. Bu sayede düzenlemeye tâbi olan ve olmayan kredi türleri arasında büyümeler ayrışırken, düzenlemeye tâbi olmayan kredilerin payında yükseliş görülmüştür.
Bankacılık sektörü aktif kalitesi görünümü güçlü seyrini 2023 yılı genelinde sürdürmüş, Tahsili Gecikmiş Alacaklar (TGA) oranı 2022 yıl sonunda %2,1’den 2023 yıl sonu itibarıyla %1,6 seviyesine gerilemiştir. 2022 yılı geneli ve 2023 yılı ilk yarısında gözlenen canlı iktisadi faaliyet, varlık fiyatlarındaki yükseliş ve uygun likidite koşullarının etkisiyle TGA tahsilatlarında gözlenen artış aktif kalitesindeki olumlu görünümü desteklemiştir. Yakın izlemedeki kredilerin brüt kredilere oranı 2022 yıl sonundaki %8,5 değerinden 2023 yılı Kasım ayı itibarıyla %8’e gerilemiştir. Yakın izlemedeki krediler ve TGA’lar için ayrılan karşılık oranı 2023 yılı Kasım ayı itibarıyla sırasıyla %22,8 ve %84,5 seviyesindedir. Bankaların salgın döneminde başladıkları ihtiyatlı karşılık ayırma politikalarına devam ettikleri gözlenmektedir.
Bankacılık sektörü sahip olduğu yüksek likidite tamponlarını 2023 yılında korumuştur. Likidite görünümü açısından önemli bir risk göstergesi olan Likidite Karşılama Oranları (LKO) yasal sınırların1 oldukça üzerinde seyretmeye devam etmiştir. Toplam ve YP LKO’lar 2023 yıl sonunda sırasıyla %194 ve %330 seviyesindedir. Yılın ikinci yarısından itibaren beklentilerdeki iyileşme ve buna eşlik eden risk primi düşüşü ile azalan maliyetler sonrası bankalar 2023 yılında nette 12,7 milyar ABD doları dış finansman sağlamıştır. Bu gelişmeler sonucunda bankaların dış borç yenileme oranı %116’ya yükselmiştir.
2023 yılı üçüncü çeyreğinde kur kaynaklı artan KKM bakiyeleri ve kur farkı ödemeleri nedeniyle TL mevduat önemli artış kaydetmiş ve sistemde likidite fazlası oluşmuştur. Mevcut fazla likiditenin sterilize edilmesi amacıyla ilk olarak birbirini takip eden üç düzenleme ile kademeli olarak artan ZK uygulaması devreye alınmıştır. Bu kapsamda başta tüm KKM hesapları için devreye alınan ZK yükümlülüğü, ikinci ve üçüncü düzenleme ile vade bazında farklılaştırılarak kısa vade için ağırlığı artırılmış ve kademeli olarak yükseltilmiştir. Aralık ayında TCMB, kullanılan sterilizasyon araçlarının çeşitliliğini artırmak amacıyla TL depo alım ihalelerine başlayarak sistemdeki fazla TL likiditenin sterilizasyonuna devam etmiştir. Ağustos ayından itibaren TL’ye geçişi önceliklendiren ve teşvik eden hedefler sonrasında, KKM bakiyesi ağustos-aralık döneminde yaklaşık 750 milyar TL azalırken, TL mevduat 2 trilyon TL’nin üzerinde artmıştır. Böylelikle toplam mevduatın içindeki TL mevduat payı bu dönemde %31’den %42’ye yükselirken, KKM’nin payı da tepe noktası olan %26’dan %18’e gerilemiştir.
Bankacılık sektörünün 2022 yıl sonunda %40,3 olan öz kaynak kârlılığı 2023 yılı kasım ayı itibarıyla %34,3’e gerilemiştir. 2023 yılında kârlılık performansına net faiz gelirlerinden gelen katkı azalırken kâr performansının sürdürülmesinde ticari kâr ile ücret komisyon gelirleri etkili olmuştur. Net ücret, komisyon ve bankacılık hizmet gelirlerinin aktiflere oranı 2023 yılında artmıştır.
Bankacılık sektörünün sermaye yeterliliğindeki güçlü görünüm korunmuş, sektörün sermaye yeterlilik oranları kasım ayı itibarıyla %18,3 ile yasal sınırların üzerinde kalmaya devam etmiştir. Dönem net kârı ve geçmiş yıllar kârının yasal öz kaynak artışına katkısı 2022 yılına kıyasla gerilemiş ancak pozitif katkı sağlamayı sürdürmüştür. Bankaların 2023 yılında gerçekleştirdikleri sermaye benzeri borçlanmaların katkı sermaye üzerinden yasal öz kaynakları kısmen de olsa desteklediği görülmüştür.
1 Yasal sınırlar toplam LKO için %100, YP LKO için %80’dir.
2.4.2 Finansal İstikrara Yönelik Uluslararası Alanda Yürütülen Faaliyetler
TCMB, finansal istikrar odaklı çalışmaların yürütüldüğü uluslararası finansal platformlara katılımını sürdürmüştür. 2023 yılında toplantılar çoğunlukla hibrit şekilde düzenlenmiştir. Finansal sektöre yönelik etkin politikalar geliştirmek için çalışan ulusal finansal otoritelerin ve uluslararası standart belirleyici kurumların çalışmalarını koordine ederek uluslararası finansal istikrarı destekleyen ve TCMB’nin 2009 yılından beri üyesi olduğu Finansal İstikrar Kurulu (FSB) bünyesinde gerçekleştirilen Genel Kurul, Yönetim Komitesi ve Daimî Komitelerin toplantılarına üst düzeyde katılım sağlanmıştır. Ayrıca TCMB, üyesi olduğu FSB teknik alt grup toplantılarına da katkıda bulunmuştur.
TCMB’nin 1 Temmuz 2021 tarihinden itibaren iki yıl süre ile Tunus Merkez Bankası ile Eş Başkanlığını devraldığı FSB Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA) Bölgesel Danışma Grubu’nun 2023 yılı toplantılarının ilki 12 Haziran 2023 tarihinde sanal platformda gerçekleştirilmiştir. Toplantıya, Başkan ve Başkan Yardımcısı düzeyinde başkanlık edilmiştir. Eş Başkanlık, 1 Temmuz 2023 tarihi itibarıyla Suudi Arabistan ve Mısır merkez bankaları tarafından devralınmıştır. 2023 yılı ikinci FSB MENA Bölgesel Danışma Grubu Toplantısı 22 Kasım 2023 tarihinde sanal platformda yapılmıştır.
TCMB’nin üyesi olduğu bir diğer uluslararası finansal platform Basel Bankacılık Denetim Komitesi’dir (BCBS). Bankaların denetimi alanında genel standartlar belirlemek, üyesi olan otoritelere danışmanlık yapmak ve sermaye ile likidite başta olmak üzere çeşitli alanlarda yeni uluslararası standartlar oluşturmakla görevli olan BCBS’nin toplantılarında üst düzeyde temsil sağlanmış olup, çeşitli alt çalışma grubu toplantılarına da teknik düzeyde katılım sağlanarak katkı verilmiştir.
2023 yılında uluslararası finansal kuruluşların çalışmalarının ana gündem maddelerini, mart ayında yaşanan bankacılık krizinden çıkarılan derslerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi, kripto varlıklar ile dijital yeniliklerin fayda ve risklerinin ele alınması, banka dışı finansal aracılık sektörünün dayanıklılığının artırılması, sınır ötesi ödemelerin iyileştirilmesi, iklim değişikliğinden kaynaklanan finansal risklerin incelenmesi, siber ve operasyonel dayanıklılığın iyileştirilmesi, çözümleme planlamasının teşvik edilmesi, G20 finansal reformlarının uygulanmasının takip edilmesi ve reformların etkinliğinin değerlendirilmesi oluşturmuştur. Bu çalışmalara azami düzeyde katkı sağlanması amacıyla Türkiye’deki ilgili otoritelerle etkin iş birliği yürütülmüştür.
2.4.3 Katılım Finans Sektörüne Yönelik Faaliyetler
Katılım finansa ilişkin çalışmaları koordine etmek, ilgili mevzuat çalışmalarını yapmak ve bu sektöre ilişkin riskleri analiz etmek üzere Bankacılık ve Finansal Kuruluşlar Genel Müdürlüğü bünyesinde kurulan Katılım Finans Müdürlüğü, TCMB mevzuatı ile belirlenen görev alanı kapsamında yurt içi ve yurt dışı düzeyde faaliyetlerine devam etmiştir.
2023 yılında katılım bankaları tarafından yapılan öneriler ve ortaya çıkan güncel düzenleme ihtiyaçları doğrultusunda TCMB bünyesindeki ilgili birimler ile birlikte çeşitli çalışmalar yürütülmüştür. TCMB tarafından hazırlanan ZK’lar ve menkul kıymet tesisi hakkındaki Tebliğler kapsamında yürütülen düzenleme değişikliği çalışmalarının katılım bankacılığı ve katılım finans esaslarını kapsayacak şekilde uyarlanması için ilgili birimlere katkı ve görüş verilmiştir. 2022 yılında Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile yayımlanan Katılım Finans Strateji Belgesi kapsamında, TCMB’nin sorumlu kurum olarak belirlendiği katılım finans likidite olanaklarının artırılması ve diğer Kanunlarda mevzuat değişikliklerine ilişkin önerilerin hazırlanması konularında çalışmalar gerçekleştirilmiş olup T.C. Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi’ne raporlamalar yapılmıştır. Ayrıca, T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığınca yürütülen Katılım Finans Mevzuatı Çalışma Grubu kapsamındaki toplantılara katılım sağlanmış ve Türkiye’deki katılım finans yönetişim çerçevesi geliştirilmesine ilişkin çalışmalara katkı verilmiştir.
TCMB’nin hissedar veya üyesi olduğu uluslararası kuruluşlarca düzenlenen toplantılar ve gelişmeler takip edilerek düzenleme çalışmalarına katkı sunulmuş, çeşitli öneriler ortaya konulmuş ve rapor çalışmalarına destek verilmiştir. Bu kapsamda, Uluslararası İslami Likidite Yönetimi Kuruluşu’nun (IILM) yönetim ve idare organları olan Genel Kurul ve Yönetim Kurulu ile İcra, Risk Yönetimi ve Denetim Komiteleri toplantılarına ilgili düzeylerde yıl boyunca katılım sağlanmıştır. 2023 yılında IILM Yönetim Kurulu ve Genel Kurul dönem başkanlığı TCMB Başkanı Hafize Gaye Erkan tarafından yürütülmüştür. Bu kapsamda, IILM Yönetim Kurulu toplantısı TCMB ev sahipliğinde aralık ayında Türkiye’de düzenlenmiştir. Toplantı sonrasında ulusal ve uluslararası katılım finans sektörü paydaşlarına yönelik “Uluslararası İslami Likidite Yönetimi Çalıştayı” ve “Türkiye Kapasite Geliştirme Programı” toplantılarına destek verilmiş ve TCMB yönetici ve uzmanları tarafından bu toplantılarda sunumlar gerçekleştirilmiştir.
TCMB, İslami Finansal Hizmetler Kurulu’nun (IFSB) tam üyesi olup IFSB’nin en üst karar organı olan Konsey toplantılarının yanı sıra Teknik Komite ve diğer alt çalışma gruplarına ait toplantılara yıl boyunca aktif olarak katılım sağlamış ve müzakere edilen konulara görüş bildirmiştir.
TCMB’nin ikili ilişkilerini geliştirme amacı doğrultusunda yurt dışından yapılan katılım finans alanındaki eğitim talepleri karşılanmıştır. Bu kapsamda, Özbekistan Bankacılık ve Finans Akademisine “Participation Banks in Türkiye: Legislation, Regulatory Capital and Liquidity” başlıklı eğitim sunumu mart ayı içerisinde gerçekleştirilmiştir.