2.2 Para Politikasının Operasyonel Çerçevesi

2.2.1 Türk Lirası Likidite Yönetimi

2024 yılı başında SFİ 1.012 milyar TL tutarında likidite açığına işaret ederken, eylül ayından itibaren kalıcı hale gelmeye başlayan fazla likidite 31 Aralık 2024 tarihinde 302 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir. Söz konusu fazla likiditenin 250 milyar TL’si net Açık Piyasa İşlemleri (APİ) yoluyla ve 52 milyar TL’si satım yönlü döviz/altın karşılığı TL swap ihaleleri (ters swap) yoluyla sterilize edilmiştir (Grafik 2.2.1.1).

2024 yılında SFİ’deki 1.314 milyar TL tutarındaki azalış temel olarak TCMB net döviz pozisyonundaki iyileşmeden kaynaklanmıştır. Emisyon hacmi değişimi ve zorunlu karşılık düzenlemeleri ile T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın net iç borçlanma tutarındaki değişim ise fonlama ihtiyacını artıran unsurlar olmuştur.

2024 yılında sistemde oluşan fazla likidite parasal aktarım mekanizmasının etkinliğini artırmak amacıyla çeşitli araçlar kullanılarak sterilize edilmiştir.

Bu kapsamda;

• Zorunlu karşılıklar çerçevesinde atılan adımlarla sistemdeki fazla likidite kalıcı olarak sterilize edilmiştir.
• Yılın ilk yarısında, sistemdeki fazla likidite TL depo alım ihaleleriyle ve kotasyon yoluyla BİST Repo/Ters Repo Piyasası’nda, TİP ve TCMB nezdindeki BPP’nda sterilize edilmiştir.
• Yılın ikinci yarısında, çeşitlendirilen araç seti kademeli olarak devreye alınarak 11.00-11.30 saatlerinde düzenlenen TL depo alım ihalelerine ek olarak 13.45-14.15 saatleri arasında farklı vadelerde TL depo alım ihalesi düzenlenmeye başlanmıştır. Ayrıca, satım yönlü döviz/altın karşılığı TL swap ihaleleriyle ve kotasyon yoluyla TPP’de fazla likidite sterilize edilmiştir.

Likidite yönetiminde araç çeşitliliğinin ve operasyonel esnekliğin korunabilmesi için APİ portföyünde yeterli miktarda DİBS ve T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı Varlık Kiralama Anonim Şirketi (HMVKŞ) tarafından ihraç edilen TL cinsi kira sertifikası bulundurulması gerekliliği kapsamında, 2024 yılında düzenlenen ihaleler ile portföye nominal 9 milyar TL tutarında kira sertifikası alımı gerçekleştirilmiştir. Böylece APİ portföyü, 20 Aralık 2024 tarihi itibarıyla nominal 9,2 milyar TL kira sertifikası ve nominal 165,1 milyar TL DİBS olmak üzere toplam nominal 174,3 milyar TL seviyesindedir.

2.2.2 Yabancı Para Likidite Yönetimi

2024 yılında dalgalı döviz kuru rejimi uygulamasına devam edilmiştir. Dolayısıyla, döviz kurları serbest piyasa koşullarında, arz ve talep dengesine göre belirlenmektedir. TCMB döviz kurlarının seviyesine ilişkin herhangi bir hedefi gözetmemektedir. Bununla birlikte TCMB, döviz piyasasının etkin bir şekilde çalışabilmesi ve sağlıklı fiyat oluşumlarının desteklenmesi amacıyla döviz kuru gelişmelerini ve buna ilişkin risk faktörlerini yakından takip etmeye ve gerekli önlemleri alarak ilgili araçları kullanmaya devam etmiştir.

Bankaların TL ve döviz likidite yönetimlerine katkıda bulunmak amacıyla geleneksel yöntemle gerçekleştirilen alım yönlü (TCMB’nin valör tarihinde döviz/altın aldığı) swap ihalelerine ve kotasyon yöntemiyle gerçekleştirilen alım yönlü swap piyasası işlemlerine 2024 yılının ilk yarısında devam edilmiştir. Diğer taraftan, 2024 Para Politikası metninde belirtildiği üzere, TCMB tarafından gerçekleştirilen swap işlem miktarının kademeli şekilde azaltılması sürecinde, mayıs ayından itibaren alım yönlü döviz/ altın karşılığı TL swap ihaleleri düzenlenmemiştir. Benzer şekilde, kotasyon yöntemiyle gerçekleştirilen swap işlem limitleri kademeli şekilde azaltılarak haziran ayında TL Karşılığı Altın Swap Piyasası işlemlerine, temmuz ayında ise Döviz Karşılığı Altın Swap Piyasası ile Döviz Karşılığı TL Swap Piyasası işlemlerine son verilmiştir. Bu doğrultuda, 2024 yıl başında 47,7 milyar ABD doları seviyesinde olan ve mart ayında 58,5 milyar ABD dolarına yükselen alım yönlü swap stoku, temmuz ayı sonu itibarıyla sıfırlanmıştır.

Sistemde likidite fazlası oluşmasıyla birlikte, sterilizasyon araç setinin çeşitlendirilmesi amacıyla ağustos ayında geleneksel yöntemle gerçekleştirilen satım yönlü (TCMB’nin valör tarihinde döviz sattığı) Döviz Karşılığı TL Swap İhalelerine, ekim ayında ise satım yönlü (TCMB’nin valör tarihinde altın sattığı) Altın Karşılığı TL Swap İhalelerine başlanmıştır. 31 Aralık 2024 tarihi itibarıyla, satım yönlü geleneksel ihale yöntemiyle gerçekleştirilen döviz karşılığı TL swap işlemi bulunmazken, satım yönlü altın karşılığı TL swap ihalesi stok miktarı net 17,6 ton seviyesinde gerçekleşmiştir.

2024 yılı mart ayında TCMB nezdinde TL uzlaşmalı vadeli döviz satım işlemleri gerçekleştirilmiş ancak sonrasında yeni işlem yapılmayarak TCMB toplam kısa pozisyon tutarı haziran ayında sıfırlanmıştır.

Rezerv biriktirme amaçlı olarak TL karşılığında cevherden üretilen altın alım işlemleri 2024 yılında da sürdürülmüş ve piyasa koşulları çerçevesinde bankalarla lokasyon swap işlemleri gerçekleştirilmiştir.

2024 yılında küresel faiz oranlarındaki gelişmeler doğrultusunda teminat döviz depo alım faiz oranları ABD doları için tüm vadelerde kademeli olarak yüzde 5,50’den yüzde 4,50’ye, euro için tüm vadelerde kademeli olarak yüzde 4,00’den yüzde 3,25’e indirilmiştir. Bankaların TCMB’den alabilecekleri döviz depolarının faiz oranları ise kademeli olarak ABD doları için 1 hafta vadede yüzde 7,75’ten yüzde 7,00’ye, 1 ay vadede ise yüzde 8,50’den yüzde 7,75’e; euro için 1 hafta vadede yüzde 6,00’dan yüzde 5,50’ye, 1 ay vadede ise yüzde 6,50’den yüzde 6,00’ya indirilmiştir.

2.2.3 Zorunlu Karşılıklar ve Menkul Kıymet Tesisi

2024 yılının ilk yarısında piyasa mekanizmasının işlevselliğini artıracak ve makro finansal istikrarı güçlendirecek şekilde makroihtiyati politika çerçevesinde kapsamlı sadeleşme adımları atılmıştır. 2024 yılının ilk çeyreğinde yabancı para yükümlülüklere uygulanan menkul kıymet tesis oranının düşürülmesi ve kredi büyümesine göre menkul kıymet tesisi uygulamasının sonlandırılmasının ardından makroihtiyati çerçevede en önemli sadeleşme adımı olarak 9 Mayıs 2024’te menkul kıymet tesisine ilişkin düzenleme yürürlükten kaldırılmıştır. 28 Haziran 2024’te ise kaldıraç oranına göre ilave zorunlu karşılık tesisi uygulaması sonlandırılmıştır.

Zorunlu karşılıklar (ZK), parasal aktarım mekanizmasının güçlendirilmesi, Türk lirası mevduat payının artırılması, kur korumalı mevduattan Türk lirası mevduata geçişinin desteklenmesi, kredi büyümesinin dezenflasyon patikası ile uyumlu seyrinin temin edilmesi amacıyla, para politikasını destekleyen makro ihtiyati bir araç olarak kullanılmaya devam etmiştir. Ayrıca, finansal sistemde oluşan likidite fazlası çeşitli araçlarla sterilize edilmiş, bu kapsamda zorunlu karşılıklar da kullanılmıştır.

2024 yılında Türk lirası yükümlülükler ve KKM hesapları için uygulanan zorunlu karşılık oranları artırılmıştır. KKM hesaplarının vadeli Türk lirası mevduata geçişine ve yenilenmesine ilişkin hedeflere bağlı olarak yürütülen komisyon uygulamasının yanı sıra, 4 Şubat 2024 tarihinden itibaren söz konusu hedeflere bağlı olarak bankalara Türk lirası mevduat ve kur korumalı mevduat hesapları için tesis edilen zorunlu karşılıklarına üç ayda bir faiz/telafi ödemesi yapılmasına karar verilmiştir.

Yabancı para ZK oranlarına ilişkin olarak ise döviz cinsinden mevduat için Türk lirası cinsinden tesis edilmek üzere tüm vadelerde yüzde 4 oranında uygulanan ilave ZK oranı 19 Ocak 2024 tarihinden itibaren 400 baz puan arttırılarak yüzde 8’e çıkarılmış, ardından 13 Eylül 2024 tarihinden itibaren yüzde 5’e ve 22 Kasım 2024 tarihinden itibaren yüzde 4’e indirilmiştir. Öte yandan, yurt dışından doğrudan temin edilen kaynak niteliğindeki yabancı para kalemlerdeki artış için ZK oran muafiyeti uygulamasının kapsamı daraltılarak süresi 1 yıl uzatılmıştır.

Parasal sıkılaştırma sürecini destekleyecek seçici kredi ve miktarsal sıkılaştırma adımları kapsamında, 7 Mart 2024 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere kredi büyümesine dayalı ZK uygulaması ile Türk lirası cinsinden ticari kredilere, ihtiyaç kredilerine ve taşıt kredilerine ayrı ayrı yüzde 2 kredi büyüme sınırı getirilerek kredi talebindeki dalgalanmaların önüne geçilmiştir. Türk lirası cinsinden kredilerin yanında, 25 Mayıs 2024 tarihinden itibaren kullandırılan yabancı para kredilere de aylık büyüme sınırı getirilerek finansal koşullardaki sıkılık artırılmış, dezenflasyon patikası ile kredi büyümesinin uyumlu seyri ve Türk lirası kredilerin payının korunması amaçlanmıştır. Yabancı para cinsinden krediler için yüzde 2 olan aylık büyüme sınırı 20 Temmuz 2024’te yüzde 1,50’ye indirilmiştir.

Kredi büyümesi uygulamasından istisna tutulan kredilerin kapsamı yıl boyunca gözden geçirilmiş olup Temmuz’da uluslararası kalkınma finansmanı kuruluşlarından sağlanan kaynaklar kapsamında kullandırılan yatırım kredileri kredi büyüme sınırlarından muaf tutulmuştur. 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen depremin olumsuz etkilerinin azaltılması ve toparlanmaya katkı sağlamak amacıyla deprem bölgesine yönelik kullandırılan kredilere sağlanan muafiyetin süresi 28 Haziran 2024 tarihinden 3 Ocak 2025 tarihine kadar uzatılmıştır.

20 Aralık 2024 yükümlülük tarihi itibarıyla Türk lirası ve yabancı para ağırlıklı ortalama ZK oranları sırasıyla yüzde 16,7 ve yüzde 22,8 olarak gerçekleşmiştir (Grafik 2.2.3.1 ve Grafik 2.2.3.2).

20 Aralık 2024 yükümlülük tarihi itibarıyla zorunlu karşılığa tabi Türk lirası cinsinden yükümlülük tutarı 12.379 milyar TL, yabancı para cinsinden yükümlülük tutarı ise 10.389 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. 3 Ocak 2025 tesis tarihi itibarıyla para cinsinden yükümlülükler için 56,00 milyar ABD doları tutarında döviz ve 10,40 milyar ABD doları tutarında altın tesisi bulunmaktadır. 3 Ocak 2025 tesis tarihi itibarıyla yabancı para cinsinden mevduat/katılım fonu (yurt dışı bankalar mevduatı/katılım fonu ve kıymetli maden depo hesapları hariç) için Türk lirası cinsinden tesis edilmesi gereken ilave ZK tutarı 187,70 milyar TL’dir (Grafik 2.2.3.3 ve Grafik 2.2.3.4). Öte yandan, Türk lirası kredi büyümesine göre tesisi devam eden tutar 6,90 milyar TL, yabancı para kredi büyümesine göre tesisi devam eden tutar ise 0,80 milyar TL’dir.

2.2.4 Reeskont Kredileri

İhracat ve döviz kazandırıcı hizmetler reeskont kredileri, ihracatçı firmalara uygun maliyetlerle finansman sağlanması amacıyla TCMB Kanunu’nun 45’inci maddesi çerçevesinde ihracatçılar ile döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetlerde bulunan firmalara döviz ve Türk lirası üzerinden düzenlenmiş senetlerin reeskonta kabulü suretiyle 360 güne kadar vadeli ve senedin Türk lirası karşılığı üzerinden aracı bankalar vasıtasıyla kullandırılmaktadır. Kredilerin TCMB’ye geri ödenmesi senedin düzenlendiği para birimine bağlı olarak döviz ya da Türk lirası cinsinden yapılmaktadır.

Reeskont kredilerinin toplam limiti Türk lirası cinsinden kullandırılan krediler için 600 milyar TL ve yabancı para cinsinden kullandırılan krediler için 3,30 milyar ABD doları olarak belirlenmiştir.

Firma bazında kredi limitleri Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerde (KOBİ) 25 Mayıs 2023 tarih ve 32201 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler Yönetmeliği”nin 5’inci maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentlerinde mikro, küçük ve orta büyüklükteki işletmeler için belirlenen azami yıllık net satış hasılatı veya mali bilançosu tutarlarının yarısı, döviz kazandırıcı hizmet sunan firmalar, aracı ihracatçı firmalar ve savunma sanayi sektöründe faaliyet gösteren firmalar için 4,50 milyar TL ve diğer firmalar için 2,50 milyar TL olarak belirlenmiştir.

2024 yılı içerisinde reeskont kredileri uygulamasında aşağıda belirtilen değişiklikler yapılmıştır:

• 23 Mayıs 2024 itibarıyla ülkemiz tarafından İsrail’e yönelik uygulanan ihracat ve ithalat işlemlerinin kısıtlanması kararı ve söz konusu durumla bağlantılı olarak Süveyş Kanalı’nda lojistik faaliyetlerinde yaşanan aksamalar sebebiyle ihracat taahhütlerini yerine getirmekte zorlanan firmaların 1 Ocak 2021- 6 Mayıs 2024 tarihleri arasında (bu tarihler dahil) kullanmış olduğu ihracat ve döviz kazandırıcı hizmetler reeskont kredilerinin ihracat taahhüdü gerçekleştirme sürelerine üç ay ek süre verilmesi kararlaştırılmıştır.
• 1 Temmuz 2024 itibarıyla İhracat ve Döviz Kazandırıcı Hizmetler Reeskont Kredisi Uygulama Talimatı’nın ek 1’inci ve ek 2’nci maddesi kapsamında kullanılan Türk lirası cinsinden reeskont kredilerinde asgari döviz satış yükümlülüğü oranları yüzde 40’tan yüzde 30’a düşürülmüştür. Ayrıca, söz konusu krediler için verilen döviz almama taahhüdünün tespitinde; 2023/5 sayılı Firmaların Yurt Dışı Kaynaklı Dövizlerinin Türk Lirasına Dönüşümünün Desteklenmesi Hakkında Tebliğ kapsamında yapılan döviz satışıyla aynı gün olmamak kaydıyla, satış tutarlarının yüzde 10’una kadar yapılacak döviz alımları ile dönüşümlü mevduat ve katılma hesaplarının vade sonundaki bakiyesi ile yapılan, ancak alım işlemi iptal edilen veya beş iş günü içerisinde aracı bankaya yeniden satışı yapılan döviz alımlarının istisna kapsamına alınması uygun bulunmuştur.
• 8 Temmuz 2024 itibarıyla Türk Silahlı Kuvvetlerini Geliştirme Vakfı (TSKGV) şirketleri ile bu şirketlerin bağlı ortaklıklarının kullandığı reeskont kredilerinde ihracat bedeli döviz satış taahhüdü uygulanmaması kararlaştırılmıştır.
• 17 Temmuz 2024 itibarıyla savunma sanayi alanında faaliyet gösteren firmaların 1 Ağustos 2024-31 Mayıs 2025 tarihleri arasında vadesi dolacak yabancı para üzerinden düzenlenen senetler karşılığında kullandırılan reeskont kredileri için 360 güne kadar vade uzatım imkânı tanınmıştır.
• 9 Eylül 2024 itibarıyla Türk lirası cinsinden kullandırılan bütün krediler için firmaların verdiği döviz almama taahhütlerine aşağıdaki 3 yeni istisna getirilmiştir:
• Taahhüt döneminde yapılan azami 50 bin ABD doları karşılığı döviz alımları
• Alındıktan sonra 5 iş günü içerisinde satışı yapılan döviz alımları
• Dönüşümlü mevduat ve katılma hesaplarının vade sonundaki bakiyesi ile yapılan döviz alımları
• 8 Ekim 2024 tarihinde London Interbank Offered Rate (LIBOR) faiz oranlarının ilanına 30 Eylül 2024 tarihi itibarıyla son verilmiş olması nedeniyle reeskont kredileri uygulamasındaki referans faiz oranı LIBOR yerine ABD doları cinsi işlemler için CME Group tarafından Secured Overnight Financing Rate (SOFR) oranları baz alınarak vadeli olarak hesaplanan CME term SOFR oranı olarak güncellenmiştir.
• 26 Aralık 2024 itibarıyla reeskont kredisi iskonto oranı hesaplamasında değişiklik yapılarak hesaplamada politika faizinin belirli bir oranının esas alınması kararlaştırılmıştır. Bu çerçevede, güncel reeskont kredisi toplam faiz maliyetinin yüzde 29,93 olarak uygulanması uygun bulunmuştur.

2024 yılında 74,18 milyar TL’lik bölümü yabancı para, 506,40 milyar TL’lik bölümü Türk lirası cinsinden olmak üzere toplam 580,58 milyar TL ihracat ve döviz kazandırıcı hizmetler reeskont kredisi kullandırılmıştır.

Bir başka reeskont kredisi uygulaması olan Para Takası (swap) Anlaşmaları Kaynaklı Reeskont Kredisi Uygulama Talimatı’nda 12 Ağustos 2024 tarihinde yapılan değişiklikle, iki reeskont kredisi uygulaması uyumlaştırılmıştır. Bu çerçevede, para takası anlaşmaları kaynaklı reeskont kredisi uygulaması kapsamında da senetlerin TCMB şubelerine fiziki olarak ibrazı yerine, TCMB adına aracı banka nezdinde saklanması ve senet örneklerinin elektronik olarak TCMB’ye iletilmesi uygulamasına geçilmiştir.

2024 yılı içerisinde Türkiye Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyeti arasında gerçekleştirilecek ticaret veya yatırım faaliyetlerinin yerel para ile finansmanı amacıyla yaklaşık 2,35 milyar Çin yuanı (326,36 milyon ABD doları) tutarında ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ile gerçekleştirilecek ticaret veya yatırım faaliyetlerinin ulusal paralar ile finansmanı amacıyla yaklaşık 99,90 milyon BAE dirhemi (27,19 milyon ABD doları) tutarında para takası anlaşmaları kaynaklı reeskont kredisi kullandırılmıştır.

2.2.5 Avans Kredileri

Yatırım Taahhütlü Avans Kredileri (YTAK), TCMB Kanunu’nun 45’inci maddesi çerçevesinde bankalar aracılığıyla azami ilk 2 yılı anapara ödemesiz ve azami 10 yıl vadeli olarak Türk lirası cinsinden düzenlenmiş senetlerin avansa kabulü karşılığında büyük ölçekli, yüksek teknolojili ve stratejik yatırımların finansmanı için yatırımcı firmalara kullandırılmaktadır. YTAK toplam limiti yıllık 100 Milyar TL olarak belirlenmiştir.

Aralık 2024 itibarıyla YTAK uygulamasında aşağıda belirtilen değişiklikler yapılmıştır:

• 17 Mayıs 2024 tarihi itibarıyla T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığınca verilen Teknoloji ve Strateji Puanı (TSP) için 70 puan düzeyinde bir asgari seviye belirlenmesi ve bu asgari seviyenin altında kalan yatırım projelerine kredi kullandırılmaması kararlaştırılmıştır.
• 11 Kasım 2024 itibarıyla kredi/finasman işlemlerinde uygulanan faiz/kâr payı hesaplama yöntemi güncellenmiştir. Buna göre, baz faiz oranı olarak TCMB politika faizinin yüzde 70’i ile yüzde 30 değerlerinden düşük olanı uygulanacak olup indirimler sonrası uygulanacak faiz/kâr payı oranı asgari yüzde 10 olacaktır.

2024 yılında, bankalar aracılığıyla yatırımcı firmalara toplam 20,87 milyar TL tutarında yatırım taahhütlü avans kredisi tahsis edilmiş, bu tutarın 11,97 milyar TL’lik bölümü kullandırılmıştır.