2.5 Finansal Altyapı

2.5.1 TCMB Ödeme Sistemleri Kullanım İstatistikleri

Bankalararası Türk Lirası Aktarım Sistemi (EFT), Müşterilerarası Türk Lirası Aktarım Sistemi (PÖS), Elektronik Menkul Kıymet Transfer Sistemi (EMKT) ve İhale Sistemi (İHS) bileşenlerinden oluşan TCMB Ödeme Sistemleri ile anlık ödeme sistemi olan Fonların Anlık ve Sürekli Transferi Sistemi (FAST) TCMB tarafından geliştirilen ve işletilen sistemlerdir.

EFT Sistemi’nde gerçekleşen işlemler ile EFT ve EMKT’de fon ve menkul kıymet aktarımının eş zamanlı olarak gerçekleştiği ödeme karşılığı teslimat işlemlerinin toplam tutarı 2024 yılı için 508,14 trilyon TL olmuştur. EFT’de, 2024 yılı günlük ortalama işlem tutarı 2,03 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. EFT’de 2024 yılında 2,9 milyon işlem gerçekleşmiş ve günde ortalama 11,6 bin mesaj işlenmiştir. EFT’de tutar olarak 2024 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık yüzde 78 daha fazla işlemin mutabakatı gerçekleştirilmiştir (Grafik 2.5.1.1).

PÖS’te 2024 yılında gerçekleşen mesajların toplam tutarı 286,2 trilyon TL olmuştur. 2024 yılında günlük ortalama işlem tutarı 1,14 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Sistemde 2024 yılında 602,5 milyon işlem gerçekleşmiş ve günde ortalama 2,4 milyon mesaj işlenmiştir. PÖS’te 2024 yılında 2023 yılına göre yaklaşık yüzde 22,4 daha az sayıda işlemin mutabakatı yapılmıştır (Grafik 2.5.1.2). Bu gelişmede FAST Sisteminin 8 Ocak 2021 tarihinde devreye alınması ve işlem tutar limitinin kademeli olarak artırılması ile perakende ödemelerin bir kısmının PÖS’ten FAST Sistemi’ne kaymasının etkili olduğu değerlendirilmektedir.

İhale sisteminde ise günlük ortalama 806 adet mesaj işlenmiştir.

2024 yıl sonu itibarıyla TCMB Ödeme Sistemlerinde 64 katılımcı bulunmaktadır.

2.5.2 Fonların Anlık ve Sürekli Transferi (FAST) Sistemi ve Kullanım İstatistikleri

TCMB bünyesinde geliştirilen ve 8 Ocak 2021 itibariyle kullanıma açılan anlık ödeme sistemi FAST, TCMB’nin Türkiye’de ödemeler altyapısının yenilikçi iş yapma yöntemlerini destekleyecek şekilde modernleştirilmesine yönelik başlattığı çalışmaların en önemli aşamalarından birisidir. FAST Sistemi 7 gün-24 saat hizmet vermekte olup ödemeler saniyeler içerisinde uçtan uca tamamlanmakta ve kullanıcıların işlemin sonucuna ilişkin anlık olarak bilgilendirilmesi sağlanmaktadır.

Kademeli olarak artırılan FAST işlem tutar limiti, 4 Nisan 2024 tarihinde 100 bin TL’ye, dinamik doğrulamalı karekod kullanılan iş yeri ödemeleri limiti ise 250 bin TL’ye yükseltilmiştir.

Uluslararası Banka Hesap Numarası (IBAN) gerekmeksizin para transferi yapılmasına olanak sağlayan Kolay Adresleme Sistemi (KOLAS) sayesinde FAST Sistemi’nde işlemler telefon numarası, kimlik numarası, e-posta adresi, pasaport numarası veya vergi kimlik numarası kullanılarak gerçekleştirilebilmektedir. 31 Aralık 2024 tarihinde KOLAS tekil müşteri adedi 24,7 milyon’dur.

FAST Sistemi’nde kişiden kişiye para transferleri ve iş yeri ödemeleri standartlara uygun olarak oluşturulmuş TR Karekod kullanılarak IBAN bilgisi paylaşmaksızın gerçekleştirilebilmektedir.

SİPER sayesinde FAST dahil tüm fon transferi işlemlerinde para transferini başlatan kurum ile alıcı kurum arasında yasadışı bir işlem riski hakkında bilgi paylaşılabilmektedir.

Borçlunun alacaklıdan para talep etmesini sağlayan Ödeme İste Katman Servisi geliştirilerek Ocak 2024’te üretime alınmıştır.

Başta 2. el araç alım satım işlemleri olmak üzere farklı iş modellerinde de kullanılabilecek Güvenli Ödeme İşlemi Katman Servisi, 2 milyon TL işlem tutar limiti ile 31 Mayıs 2024 tarihinde üretime alınmıştır.

Tüm katman servisler, ödeme ve para transferi işlemlerinin sorunsuz, hızlı ve güvenilir bir ortamda her an, her yerde gerçekleşebilmesine katkı sağlayan önemli adımlardır.

2024 yılı içerisinde FAST Sistemi’nden geçen mesajların toplam tutarı 27,49 trilyon Türk Lirası olmuştur. Günlük ortalama işlem tutarı 75,11 milyar Türk Lirası olarak gerçekleşmiştir. Sistemde 2024 yılında 4,6 milyar adet işlem gerçekleşmiş ve günde ortalama 12,6 milyon adet mesaj işlenmiştir. 2024 yılsonu itibarıyla günlük en yüksek işlem adedine 15 Kasım 2024 tarihinde 25 milyon adet işlemle ulaşılmıştır. (Grafik 2.5.2.2).

31 Aralık 2024 tarihi itibariyle Sistemin 42 katılımcısı bulunmaktadır.

2.5.3 6493 Sayılı Kanun Uyarınca Çıkarılan Düzenlemeler

Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Asgari Özkaynak Miktarlarının Yeniden Belirlenmesi ile İlgili Tebliğin Yayımlanması

Ödeme Hizmetleri Yönetmeliğinin “Asgari özkaynak yükümlülüğü ve mesleki sorumluluk sigortası” başlıklı 33’üncü maddesinin birinci fıkrasındaki öz kaynak uyarınca; tutarlarının, TÜİK tarafından yayımlanan fiyat endekslerindeki yıllık değişimler göz önünde bulundurularak TCMB tarafından her yıl Ocak ayında tekrar değerlendirilmesi düzenlenmektedir.

Bu kapsamda, 27 Ocak 2024 tarihli ve 32442 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Asgari Özkaynak Miktarlarının Yeniden Belirlenmesi ile İlgili Tebliğ” uyarınca münhasıran fatura ödemelerine aracılık yapan ödeme kuruluşları, münhasıran hesap bilgisi hizmeti sağlayan ödeme kuruluşları dışındaki diğer ödeme kuruluşları ve elektronik para kuruluşları için söz konusu asgari öz kaynak tutarları 30 Haziran 2024 tarihinden itibaren sırasıyla 10 milyon TL, 20 milyon TL ve 55 milyon TL olarak belirlenmiştir.

TR Karekod Yönetmeliğinin Uygulanmasına Dair Gerçekleştirilen Çalışmalar

Ödeme Hizmetlerinde TR Karekod’un Üretilmesi ve Kullanılması Hakkında Yönetmelik uyarınca TR Karekod ile yapılacak işlemlere ilişkin ödeme hizmeti sağlayıcıları tarafından yürütülmekte olan teknik altyapının oluşturulması süreci takip edilmiş ve TR Karekod ile yapılan ödemelerin yaygınlaştırılması konusunda başta BKM olmak üzere ilgili paydaşlarla birlikte eş güdüm içerisinde çalışmalar yürütülmüştür. Yürütülen teknik geliştirme ve yaygınlaştırma çalışmaları sonucunda Ülkemizdeki mevcut POS’ların yüzde 90’ında TR Karekod aracılığıyla kartlı ödeme gerçekleştirilmesi ve Ülkemizdeki ATM’lerin neredeyse tamamında TR Karekod ile para çekilmesi mümkün hale gelmiştir. Öte yandan, FAST TR Karekod ile ödeme gerçekleştirebilen POS’ların oranı ise yüzde 19’a ulaşmış olup ödeme hizmeti sağlayıcıları tarafından FAST TR Karekod ödemelerinin işyerlerinde açılmasıyla birlikte daha fazla yaygınlaşma sağlanabilecektir. Bahse konu yaygınlaşma çalışmalarının desteklenebilmesi amacıyla Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para İhracı ile Ödeme Hizmeti Sağlayıcıları Hakkında Yönetmeliğin 4 üncü maddesinin dördüncü fıkrasında yer verilen

“…Banka tarafından ödemeler alanının gelişimi için gerekli olduğuna karar verilmesi durumunda, müşterinin ödeme hizmeti aldığı kuruluş ile arasında hâlihazırda başka bir ödeme hizmeti ile ilgili olarak çerçeve sözleşme bulunması kaydıyla, Banka tarafından belirlenen ilave ödeme hizmetlerinin sunumu için müşterinin onay ve talebinin alınması şartı uygulanmaz. İlave ödeme hizmetinin bu kapsamda sunulmaya başlamasından önce 44 üncü maddenin birinci ve ikinci fıkraları kapsamında gerekli bilgilendirme yapılır ve müşteri tarafından ilave ödeme hizmetinin istenmediğinin belirtilmesi durumunda ilave ödeme hizmeti sunulmaz.”

hükmünün FAST TR Karekod iş yeri ödemeleri için uygulanmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda, FAST Sistemi katılımcıları tarafından teknik geliştirmeleri tamamlanan FAST TR Karekod iş yeri ödemeleri için işyerlerindeki gerekli yaygınlaşmanın ilgili hüküm kapsamında ivedilikle hayata geçirilmesinin beklendiği 2 Mayıs 2024 tarihli yazı ile TBB, TKBB, Türkiye Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşları Birliği (TÖDEB) ile Posta ve Telgraf Teşkilatı A.Ş. (PTT)’ye bildirilmiştir.

Buna ilave olarak, TR Karekodun yaygınlaştırılması çalışmaları kapsamında yapılan incelemelerde, özellikle ödeme hizmeti sağlayıcıları tarafından ödeme kartlarının kabulü için işyerlerine sunulan sanal POS hizmetleri ile ilgili iş ilişkilerinde, işyerlerinde TR Karekod yöntemi kullanılarak ödeme yapılmasına olanak sağlayacak altyapının kurulması hususunda, fiziki işyerleri ile karşılaştırıldığında, önemli ölçüde eksiklik olduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede, ödeme hizmeti sağlayıcılarının ödeme kartlarının kabulü için işyerlerine sundukları sanal POS hizmetleri başta olmak üzere, ödeme hizmeti sağlayıcılarının sundukları her türlü ödeme hizmetinde TR Karekod Yönetmeliği ile uyumlu bir şekilde hareket edilmesinin ivedilikle sağlanmasının beklendiği 9 Mayıs 2024 tarihli yazı ile TBB, TKBB, TÖDEB ile PTT’ye bildirilmiştir.

Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Kurumsal Yönetimi Hakkında Talimat

Kuruluşların genel ağ sayfalarının ana sayfasına “Kurumsal Yönetim” başlığı oluşturulması, bu başlık altında; Yönetim Kurulu Üyelerinin, Genel Müdürün, Genel Müdür Yardımcılarının, Risk Yönetim Birimi ve İç Kontrol Birimi yöneticilerinin fotoğraflı özgeçmişlerini, Şirketin pay sahiplerini gösteren ortaklık yapısı ile ödenmiş sermaye tutarını, ticaret ünvanı, adres ve iletişim bilgilerini kapsayan muhtelif bilgileri, 2020 yılından itibaren yıllık finansal tablo bağımsız denetim raporları ile yıllık faaliyet raporlarını içerecek sekmelerin eklenmesi ve oluşturulacak başlık ile sekmelerin kolay erişilebilir, anlaşılabilir, doğru ve güncel olması gerektiğini bildirir talimat 4 Ekim 2024 tarihinde Kuruluşlara iletilmiştir.

Üç Aylık, Altı Aylık ve Yıllık Form Bildirimlerinin Yeni Form Paketi Kapsamında Güncellenmesine İlişkin Talimat

5 Eylül 2024 tarihli Talimat ile Kuruluşlar tarafından TCMB’ye raporlamaları yapılan 12 adet formdan oluşan veri gözetimine ilişkin form paketinin güncellenmesine ilişkin TCMB tarafından yürütülen çalışmalar tamamlanarak, muhtelif konulardaki formların içerikleri ve raporlama bildirim tarihleri güncellenmiştir.

Ödeme Hizmetleri Yönetmeliği ile Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Bilgi Sistemleri ile Ödeme Hizmeti Sağlayıcılarının Ödeme Hizmetleri Alanındaki Veri Paylaşım Servislerine İlişkin Tebliğde Değişiklik Yapılması

Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para İhracı ile Ödeme Hizmeti Sağlayıcıları Hakkında Yönetmelik’in (Ödeme Hizmetleri Yönetmeliği) Geçici 1 inci maddesinin dokuzuncu fıkrasının üçüncü cümlesi ile Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Bilgi Sistemleri ile Ödeme Hizmeti Sağlayıcılarının Ödeme Hizmetleri Alanındaki Veri Paylaşım Servislerine İlişkin Tebliğ’in (Ödeme Hizmetleri Tebliğ) Geçici 1 inci maddesinin ikinci fıkrasının üçüncü cümlesi uyarınca, nezdinde ödeme hesabı bulunduran “diğer tüm ödeme hizmeti sağlayıcıları”nın Ödeme Hizmetleri Yönetmeliğinin 59 uncu maddesinin beşinci fıkrası ile Ödeme Hizmetleri Tebliğinin 24 üncü maddesinin birinci fıkrası kapsamında yerine getirmesi gereken yükümlülükler için belirlenen tarihin 31 Mart 2025 tarihine, Ödeme Hizmetleri Yönetmeliğinin Geçici 1 inci maddesinin dijital cüzdan hizmeti ile ilgili on dokuzuncu fıkrasında yer alan uyum tarihlerinin 7 Nisan 2025 tarihine kadar uzatılmasına ilişkin değişiklikler yapılmıştır. Bu kapsamda Ödeme Hizmetleri Yönetmeliği ile Ödeme Hizmetleri Tebliğindeki bahse konu uyum sürelerinin uzatılmasına ilişkin değişiklikler 28 Eylül 2024 tarihli ve 32676 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Ödeme Hizmetleri Veri Paylaşım Servisleri (ÖHVPS) GEÇİT Altyapısına İlişkin Çalışmalar

12 Kasım 2019 tarihinde güncellenen 6493 sayılı Kanunun 12 nci maddesinin birinci fıkrasına ödeme emri başlatma hizmeti (f bendi) ve ödeme hesabına ilişkin konsolide edilmiş bilgilerin çevrim içi platformlarda sunulması hizmeti (g bendi) eklenerek Ödeme Hizmetleri Veri Paylaşım Servisleri (ÖHVPS) olarak da adlandırılan söz konusu hizmet türleri kanun kapsamında ödeme hizmeti olarak tanımlanmış idi.

Diğer taraftan, ülkemiz koşulları ve ihtiyaçları da göz önünde bulundurularak, paydaşların hızlı entegrasyonu, verimli ve etkin bir ödeme hizmetleri veri paylaşım servisleri deneyimi için teknik hizmet sağlayıcı odaklı bir uygulama mimarisi tasarlanmış ve bu doğrultuda BKM’nin teknik hizmet sağlayıcı olarak belirlenmesi ile BKM tarafından tamamen yerli, beşerî ve teknik kaynaklar ile geliştirilen ve ortak ÖHVPS altyapısı olarak konumlandırılan BKM API GEÇİDİ (GEÇİT), 1 Aralık 2022 tarihinde devreye alınmış, testlerini ve teknik sertifikasyonlarını başarıyla tamamlayan bankalar ‘GEÇİT’ üzerinden HHS olarak hizmet vermeye başlamıştır.² 24 banka ve 1 elektronik para kuruluşu olmak üzere toplamda 25 adet ödeme hizmeti sağlayıcısı teknik sertifikasyonlarını tamamlayarak HHS olarak GEÇİT üzerinden hizmet vermektedir. Bankalar HHS rolüne ek olarak isterlerse, 6493 Sayılı Kanun’un 13 üncü maddesinin birinci fıkrası uyarınca, Yetkili Ödeme Hizmeti Sağlayıcısı (YÖS) rolü ile de sisteme dâhil olabilmektedir. Öte yandan bankalar 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu kapsamında değerlendirildikleri için diğer ödeme hizmeti sağlayıcıları gibi TCMB’den faaliyet izni almaları gerekmemektedir. Halen 19 Banka YÖS olarak hizmet vermektedir.

Mevcut ödeme ve elektronik para kuruluşları YÖS olmak isterlerse Bankalararası Kart Merkezi (BKM) tarafından yapılacak teknik sertifikasyona ek olarak 6493 sayılı Kanun’un 12 nci maddesinin birinci fıkrasının (f) ve (g) bentleri kapsamında faaliyet genişletme izni, hâlihazırda ödeme kuruluşu olmayanların ise faaliyet izni alması gerekmektedir. Bu kapsamda 8 banka dışı ödeme hizmeti sağlayıcısı teknik sertifikasyon ve lisans süreçlerini başarıyla tamamlayarak YÖS olarak GEÇİT altyapısına entegre olmuştur. YÖS olan bankalarla birlikte toplam 27 YÖS bulunmaktadır. Çeşitli kuruluşların YÖS olmak üzere çalışmaları devam etmektedir. ÖHVPS’ye ilişkin hazırlanan genel ağ sayfasında üretim ortamındaki katılımcılar (HHS ve YÖSler) ile BKM Teknik Sertifikasyon sürecini tamamlayanlar listelenmektedir.³

Ödeme hizmeti sağlayıcılarının düzenlemelere uyum konusundaki çalışmalarını sağlıklı bir şekilde tamamlayabilmeleri ve ödeme hizmeti sağlayıcıları tarafından bu kapsamda yürütülmekte olan teknik ve operasyonel çalışmaların sorunsuz bir şekilde sonuçlandırılabilmesi için, sektörden alınan talepler de göz önünde bulundurularak 28 Eylül 2024 tarihli ve 32676 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan ikincil düzenlemelerde yapılan son değişiklikler ile nezdinde ödeme hesabı bulunduran ve müşterilerine doğrudan çevrim içi erişim imkânı sağlayan ödeme hizmeti sağlayıcıları için düzenlemelere uyum tarihi 31 Mart 2025’e ertelenmiştir. Nezdinde bulunan ödeme hesapları için müşterilerine doğrudan çevrim içi erişim imkânı sağlamayan ödeme hizmeti sağlayıcıları için uyum tarihi ise 31 Aralık 2025 olarak korunmaktadır.

Halen devrede olan ÖHVPS API Standardı 1.1.0 sürümünde ilk sürüm olan 1.0.2’den farklı olarak Dijital Cüzdana Kart Ekleme, Olay Bildirim Servisleri ile Ayrık Güçlü Kimlik Doğrulama akışları yer almaktadır. Mevcut fonksiyonlardaki iyileştirmeler yanında İleri Tarihli ödemeler, Düzenli Tekrarlı Ödemeler, Kart Bilgi ve Hareketleri ile İşlem kanalı olarak ATM’lerin standarda dahil edilmesi konularındaki çalışmalar devam etmekte olup söz konusu yenilikler 2.0.0 sürümü ile devreye alınacaktır.

2.5.4 Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemlerinin Faaliyetlerine İlişkin İzinler

Türkiye’de Faaliyet Gösteren Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemlerinin Sayısı

31 Aralık 2023 tarihi itibarıyla 6493 sayılı Kanun uyarınca Türkiye’de faaliyet gösteren 8 adet ödeme sistemi ve 4 adet ise menkul kıymet mutabakat sistemi bulunmaktadır.

2.5.5 Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Faaliyetlerine İlişkin İzinler

Faaliyet İzni

• 8 şirketin faaliyet izni başvurusu onaylanarak Resmî Gazete’de duyurulmuştur.

Faaliyet İzni Genişletme

• 7 Kuruluşun faaliyet genişletme başvurusu onaylanarak Resmî Gazete’de duyurulmuştur.

Pay Devri

• 5 Kuruluşun pay devri izin başvurusu onaylanmıştır.

Faaliyet izninin geçici olarak durdurulması

• 1 Kuruluşun faaliyet izni geçici olarak durdurulmuştur.

Faaliyet izninin iptali

• 1 Kuruluşun faaliyet izni iptal edilmiştir.

Faaliyet izninin iptali kararının kaldırılması

• 1 Kuruluşun faaliyet izninin iptal edilmesine yönelik karar kaldırılmıştır.

Faaliyet izninin geçici durdurulması kararının kaldırılması

• 1 Kuruluşun faaliyet izninin geçici olarak iptal edilmesine yönelik karar kaldırılmıştır.

Topluluk Bulutu Hizmeti Sunabilmesi İçin Uygunluk Verilen Dış Hizmet Sağlayıcılar

Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Bilgi Sistemleri ile Ödeme Hizmeti Sağlayıcılarının Ödeme Hizmetleri Alanındaki Veri Paylaşım Servislerine İlişkin Tebliğin 16 ncı maddesinin yedinci fıkrası kapsamında ödeme ve elektronik para kuruluşlarına topluluk bulutu hizmeti sunabilmesi için bir dış hizmet sağlayıcıya daha uygunluk verilmiş olup toplam uygunluk verilen dış hizmet sağlayıcı sayısı 7 olmuştur.

2024 yılı içerisinde 20 yeni kuruluş, uygunluk verilen topluluk bulutu dış hizmet sağlayıcılardan hizmet almaya başlamışlardır.

Türkiye’de Faaliyet Gösteren Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarının Sayısı

31 Aralık 2024 tarihi itibariyle 6493 sayılı Kanun uyarınca Türkiye’de faaliyet gösteren 26 adet ödeme kuruluşu ve 63 adet elektronik para kuruluşu bulunmaktadır.

2.5.6 Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşlarına Uygulanan İdari Yaptırımlar

2023 yılında Kuruluşlar nezdinde gerçekleştirilen gözetim ve denetim faaliyetleri sonucunda, 6493 sayılı Kanun’un “Düzenleme ve kararlara uymamak” başlıklı 27 nci maddesi uyarınca 55 kuruluşa toplamda 160,3 milyon TL tutarında idari para cezası uygulanmış ve 16 kuruluşa uyarıda bulunulmuştur.

² https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2022/DUY2022-48
³ https://bkm.com.tr/urunler-ve-hizmetler/odeme-hizmetleri-veri-paylasim-servisleri/