Bir anonim şirket olan TCMB’nin faaliyetlerinin denetimi, 1211 sayılı TCMB Kanunu’ndaki düzenlemeler doğrultusunda yapılmakta ve Banka içi ve dışı organlarca gerçekleştirilen denetimler olarak ikiye ayrılmaktadır.

Banka İçi Organlarca Gerçekleştirilen Denetimler

TCMB Kanunu’nun 15. maddesi uyarınca Genel Kurul, Banka Meclisi tarafından verilen Yıllık Rapor ile Denetleme Kurulu Raporu’nu, Bankanın bilançosunu, kâr ve zarar hesaplarını tetkik eder ve karara bağlar. Genel Kurul, Banka Meclisini ve Denetleme Kurulunu ibra etmek suretiyle her yıl Bankanın yıllık faaliyetlerinin denetimini gerçekleştirir.

Denetleme Kurulu ise, Banka Kanunu’nun 24. maddesi uyarınca, Bankanın bütün muamele ve hesaplarını denetler; yıl sonunda hazırlayacağı raporu Genel Kurula sunar. Banka Kanunu’nun verdiği yetki çerçevesinde Denetleme Kurulu, mütalaalarını yazılı olarak Banka Meclisine bildirir ve bir kopyasını da Başbakanlığa verir.

Bankanın mutat işlemlerinin denetim görev ve yetkisi, TCMB Teşkilat ve Görevleri Esas Yönetmeliği’nin 44 ve 45. maddeleri uyarınca Denetim Genel Müdürlüğüne verilmiştir.

Denetim Genel Müdürlüğü, 1211 sayılı Kanun ve diğer mevzuatın tanıdığı yetki ve görevler çerçevesinde, Bankanın birimleri, şubeleri ve temsilcilikleri ile Banka dışı kurumlar ve kuruluşlar nezdinde denetim yapmak; inceleme ve araştırmalarda bulunmak; gerektiğinde soruşturma yapmak ve danışmanlık faaliyetinde bulunmak görev ve yetkisini haizdir.

TCMB Denetim Yönetmeliği’nin 6. maddesine göre, denetim işlevleri dört tür faaliyetle yerine getirilir. Bunlar iç denetim, soruşturma, inceleme ve danışmanlık ile dış denetim faaliyetidir.

TCMB Denetim Yönetmeliği’nin 37. maddesine göre Bankanın bütün birimlerinde, şubelerinde ve temsilciliklerinde operasyonel denetim, finansal denetim, uygunluk denetimi ve bilişim teknolojileri denetimi türlerinden biri ya da birden fazlası bir arada yapılır.

Dış denetim faaliyeti kapsamında ise Türkiye’de faaliyet gösteren Bankalar; zorunlu karşılık yükümlülüklerinin hesaplanmasının, azami ve ağırlıklı ortalama faiz/kâr zarara katılım oranları bildirimlerinin, değişken faizli mevduat ürünlerinin, mevduatların vade ve tür düzenlemesine uygunluklarının, değişken faizli konut finansmanı sözleşmelerinin yasal uygunluğunun, kredi kartı düzenlemesine aykırılık ve kredi kartı bildirimlerinin kontrolünün, ihracat reeskont kredisi taahhüt hesaplarının kapatılmasının, kredi kartı ve kredili mevduat hesaplarının, ilan edilen faiz oranlarının, fiilen uygulanan azami faiz oranı bildirimlerinin, Kredi Tutar ve Faiz Bildirimleri (KT) ile Mevduat Tutar ve Faiz Bildirimleri (MT) formlarının mizan ile uyumunun ve IBAN uygulamalarının konuyla ilgili tebliğ, talimat ve genelgelerimize uygun olarak yapılıp yapılmadığı açısından denetlenmektedir. 2016 yılında 26 banka ve 4 finansman şirketi denetlenmiştir.

Denetim Genel Müdürlüğünde, 18 Başmüfettiş, 5 Başdenetçi, 18 Müfettiş, bir Denetçi, 3 Bilişim Teknolojileri Denetçisi, 12 Yetkili Denetçi Yardımcısı, bir Yetkili Bilişim Teknolojileri Denetçi Yardımcısı, 3 Denetçi Yardımcısı ve 2 Bilişim Teknolojileri Denetçi Yardımcısı görev yapmaktadır. Söz konusu denetim elemanlarından bir Başmüfettiş ile bir Bilişim Teknolojileri Denetçisi, Genel Müdüre görevlerinde yardımcı olmak üzere görevlendirilmiştir.

Denetim raporlarının sonuçlarına ilişkin gerekli önlemlerin alınıp alınmadığını takip etmek amacıyla oluşturulan ve Banka Meclisi, Denetleme Kurulu ile Yönetim Komitesinin bilgilendirilmesini, gündemdeki konulara ilişkin görüşlerinin alınmasını amaçlayan “Denetim Takip Sistemi” faaliyeti bu yıl Haziran ve Aralık aylarında yapılmıştır.

TCMB Denetim Yönetmeliği gereği 5 yılda bir yaptırılması zorunlu olan iç denetim faaliyetlerinin Dış Kalite Güvence Değerlendirmesi, 2016 yılında bir dış denetim firması tarafından gerçekleştirilmiş olup “TCMB Denetim Genel Müdürlüğü yapısının ve iç denetim faaliyetlerinin Uluslararası İç Denetim Standartlarına en üst seviye uyumu belirten ‘genel olarak uyumlu’ seviyesinde olduğu” tespit edilmiştir.

TCMB’nin Dış Organlarca Denetimi

TCMB nezdinde gerçekleştirilen dış denetimin yasal dayanağı, TCMB Kanunu’nun 42. maddesidir. Buna göre Başbakan, Bankanın işlem ve hesaplarını denetlettirme yetkisine sahiptir.

TCMB Kanunu’nun 42. maddesi uyarınca Başkan tarafından, Banka faaliyeti ile uygulanmış ve uygulanacak olan para politikası hakkında, her yıl Nisan ve Ekim aylarında Bakanlar Kuruluna rapor sunulmaktadır. Banka, faaliyetine ilişkin olarak yılda 2 defa TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nu bilgilendirmektedir.

TCMB Kanunu’nun 42. maddesinin 2. fıkrasına göre; Banka, bilanço, kâr ve zarar hesaplarını bağımsız denetim kuruluşlarına denetlettirebilir. Uluslararası standartlarda faaliyet gösteren merkez bankalarının temel ilkeleri olan “şeffaflık” ve “hesap verme sorumluluğu” çerçevesinde en etkin araçlardan biri olarak görülen bağımsız dış denetim uygulamalarına 2000 yılında başlanmış olup her yıl yapılan bağımsız denetimlerin sonucunda hazırlanan raporlar TCMB Genel Ağ sitesi aracılığıyla kamuoyuna duyurulmaktadır.

Yukarıda belirtilen denetimlerin yanı sıra; Hazine, Devlet Denetleme Kurulu, Sayıştay, bazı Bakanlıklar ve yetkili diğer kamu otoriteleri, gerek görülen durumlarda, kendi görev alanlarına giren konularda, denetim elemanları aracılığıyla TCMB’de denetim yapabilirler.