2.2 Para Politikasının Operasyonel Çerçevesi

Tablo 2.2.2.1: Türk Lirası Zorunlu Karşılık Oranları (Yükümlülük tarihleri itibarıyla, %)

Tablo 2.2.2.2: Yabancı Para Zorunlu Karşılık Oranları (Yükümlülük tarihleri itibarıyla, %)

1 Temmuz 2021 tarihli Basın Duyurusu ile ayrıca YP mevduat/katılım fonu hesaplarının toplam mevduat/katılım fonu içindeki payının azaltılması ve banka bilançolarında TL’nin payının artırılması amacıyla; 25 Haziran 2021 tarihinde YP mevduat hesaplarında bulunan ve bu tarihten sonra 1 ay ve daha uzun vadeli TL mevduata dönüşen tutarların ZK yükümlülüğünden muaf tutulmasına ve dönüşen tutara göre bankalara ilave faiz/nema ödenmesine karar verildiği duyurulmuştur. Bu kapsamda bankalara vadeli TL mevduata dönüşen tutara tekabül eden ZK tesisi için politika faizi seviyesinde faiz/nema ödenmiştir.

Politika faizinde yapılan değişikliklere paralel olarak Eylül ayı sonunda TL cinsinden tesis edilen ZK’lara ödenecek faiz/nema oranı 100 baz puan düşürülerek yüzde 12,5 olarak, Ekim ayı sonunda 200 baz puan düşürülerek yüzde 10,5 olarak, Kasım ve Aralık aylarında 100’er baz puan daha indirilerek yüzde 8,5 olarak belirlenmiştir.

Bankacılık sistemindeki toplam mevduat/katılım fonu içinde TL’nin payının artırılarak finansal istikrarın desteklenmesi amacıyla daha önce yürürlüğe konulan uygulamalara ek olarak 21 Aralık 2021 tarihli Basın Duyurusu ile döviz tevdiat hesaplarının ve döviz cinsinden katılım fonlarının, 29 Aralık 2021 tarihli Basın Duyurusu ile altın cinsinden mevduat ve katılım fonlarının hesap sahibinin talebi üzerine TL vadeli hesaplara dönüşmesi halinde mevduat ve katılma hesabı sahibine destek sağlanmasına karar verilmiştir.

• 20 Aralık 2021 tarihinde ABD doları, euro ve İngiliz sterlini cinsinden döviz tevdiat hesabı veya döviz cinsinden katılım fonu bulunan yurt içinde yerleşik gerçek kişiler, söz konusu hesaplarını vadeli TL mevduat/katılma hesabına dönüştürmeleri,
• 28 Aralık 2021 tarihinde mevcut olan altın mevduat/katılım fonu hesapları ile bu tarihten sonra açılacak işlenmiş ve hurda altın karşılığı altın mevduat/katılım fonu hesapları bulunan yurt içinde yerleşik gerçek kişiler, söz konusu hesaplarını vadeli TL mevduat/katılma hesabına dönüştürmeleri,

halinde destekten yararlanılabilmektedir. Söz konusu düzenlemelere ek olarak; 2021/14 ve 2021/16 sayılı Tebliğler kapsamında vadeli TL mevduat hesabına dönüşen tutarların ZK yükümlülüğünden muaf tutulmasına ve yurt içi yerleşik gerçek kişilerin vadeli TL mevduata dönüşen hesaplarına tekabül eden ZK tesisi için bankalara ilave faiz/nema ödenmesine karar verilmiştir.

2021 yılı içinde yapılan düzenleme değişiklikleri sonrasında; 24 Aralık 2021 yükümlülük tarihi itibarıyla TL ve YP ağırlıklı ortalama ZK oranları sırasıyla yüzde 7,7 ve yüzde 21,8 olarak gerçekleşmiştir (Grafik 2.2.2.1 ve Grafik 2.2.2.2).

ROM kapsamında döviz tesis imkânı 1 Ekim 2021 tesis (17 Eylül 2021 yükümlülük) döneminde sonlandırılmıştır. 24 Aralık 2021 yükümlülük tarihine ilişkin tesis döneminde, ROM kapsamında altın tesis imkânı kullanımı oranı yüzde 98,3, hurda altın imkân kullanım oranı ise yüzde 75,4 olarak gerçekleşmiştir (Grafik 2.2.2.3 ve Grafik 2.2.2.4). Öte yandan, bankalar kıymetli maden depo hesapları için de standart altın tesis edebilmekte olup söz konusu imkânın kullanım oranı aynı tesis dönemi itibarıyla yüzde 65 olarak gerçekleşmiştir.

10 Aralık 2021 yükümlülük tarihine ilişkin 24 Aralık 2021 tesis döneminde, TL yükümlülükler için ROM kapsamında 3,1 milyar ABD doları karşılığı altın tesis edilmiştir (Grafik 2.2.2.5). YP yükümlülükler için ise 70,9 milyar ABD doları döviz ve 5,0 milyar ABD doları karşılığı altın tesis edilmiştir (Grafik 2.2.2.6).

2.2.3 Yabancı Para Likidite Yönetimi

2021 yılında dalgalı döviz kuru rejimi uygulamasına devam edilmiştir. Dolayısıyla, döviz kurları piyasadaki arz ve talep koşulları tarafından belirlenmektedir. Uygulanmakta olan döviz kuru rejiminde TCMB’nin nominal ya da reel herhangi bir kur hedefi bulunmamaktadır. Bununla birlikte TCMB, finansal istikrara yönelik riskleri sınırlamak amacıyla, kurlarda sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi ve aşırı oynaklık durumlarında piyasaya müdahale edebilmektedir.

2021 yılında ihale yöntemiyle döviz alım veya satım işlemi yapılmamıştır. Döviz kurlarında sağlıksız fiyat oluşumlarının gözlenmesi nedeniyle 1 Aralık, 3 Aralık, 10 Aralık, 13 Aralık ve 17 Aralık 2021 tarihlerinde döviz piyasalarına doğrudan satım müdahalesinde bulunulmuş, bu müdahalelerle piyasaya toplam 7.278 milyon ABD doları likidite sağlanmıştır.

2021 yılında TCMB, döviz karşılığında gerçekleştirilen para takası işlemleri çerçevesinde, geleneksel yöntemle döviz karşılığı Türk lirası para takası ihaleleri, BİST Para Takası Piyasası işlemleri ve döviz karşılığı Türk lirası para takası piyasası işlemleri yoluyla fonlama sağlamıştır. 31 Aralık 2021 tarihi itibarıyla, geleneksel ihale yöntemiyle gerçekleştirilen döviz karşılığı Türk lirası para takası işlemleri kaynaklı stok miktarı 32,8 milyar ABD doları, kotasyon yöntemiyle gerçekleştirilen döviz karşılığı Türk lirası para takası piyasası işlemleri kaynaklı stok miktarı ise 6,6 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Miktar ihalesi yöntemiyle gerçekleştirilen döviz karşılığı TL para takası işlemlerinde ise stok miktarı 22 Mart 2021 tarihi itibarıyla sıfır düzeyine inmiş ve 2021 yılında yeni bir işlem gerçekleştirilmemiştir. TCMB, BİST Swap Piyasası’nda ABD doları ile euro para birimleri cinsinden ve para politikası faiz oranları ile uyumlu bir şekilde işlem gerçekleştirmeye 2021 yılında da devam etmiştir. 31 Aralık 2021 tarihi itibarıyla BİST Swap Piyasası’ndaki TCMB taraflı para takası işlem tutarı 3,8 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir.

27 Aralık 2021 tarihinde APİ fonlaması ve para takası fonlaması arasında dengenin sağlanması, vade yapısının ölçülü bir şekilde kısaltılması ve para takası ihalelerinde kazanan bankaların dağılımının iyileştirilmesine yönelik olarak atılan adımlar kapsamında, BİST Swap Piyasasında TCMB adına gerçekleştirilen işlemlerin iki hafta vadeli geleneksel yöntem ile gerçekleştirilen para takası ihalelerine kaydırılmasına karar verilmiştir. Ayrıca geleneksel yöntemli para takası ihalelerinde her bir bankanın ihalede verebileceği teklif tutarı toplam ihale tutarının maksimum yüzde 30’u ile sınırlandırılmış, ihaleler için belirlenen toplam para takası pozisyonunun kullanılmayan kısmının bankaların kotasyon yöntemiyle yapılan para takası işlem limitlerine aktarılması uygulaması sonlandırılmıştır.

Bankaların likidite yönetimindeki etkinliğin artırılması ve altın cinsi tasarrufların finansal sisteme dâhil edilmesine katkı sağlanması amacıyla Türk lirası karşılığı altın para takası piyasası ile döviz karşılığı altın para takası piyasası işlemlerine 2021 yılında devam edilmiştir. 31 Aralık 2021 tarihi itibarıyla kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilen altın karşılığı Türk lirası para takası piyasası işlem tutarı net 65,8 ton, döviz karşılığı altın para takası piyasası işlem tutarı net 5,1 ton ve Türk lirası karşılığı altın para takası ihalesi stok miktarı net 40,7 ton seviyesinde gerçekleşmiştir.

Bankaların altın likidite yönetimlerine katkıda bulunmak amacıyla, 2021 yılında TCMB nezdinde ve BİST Kıymetli Madenler ve Taşlar Piyasasında döviz karşılığı altın satım işlemlerine ve bankalarla gerçekleştirilen lokasyon para takası işlemlerine devam edilmiştir. 2021 yılı Haziran ayında BİST Kıymetli Madenler ve Taşlar Piyasasında Türk lirası karşılığı standart altın alımı işlemlerine başlanmıştır.

8 Ekim 2020 tarihinde ara verilen Türk lirası karşılığında cevherden üretilen altın alım işlemlerine 2021 yılı Mayıs ayında tekrar başlanmıştır.

TCMB’nin 31 Ağustos 2018 tarihinde BİST nezdindeki Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP)’nda başladığı TL uzlaşmalı vadeli döviz işlemlerine piyasa koşullarına bağlı olarak 2021 yılında da devam edilmiştir. Ayrıca, ihracatçı ve ithalatçı firmaların kur riskini yönetebilmeleri amacıyla, 29 Aralık 2021 tarihinde Türk lirası uzlaşmalı vadeli döviz satım ihalelerine yeniden başlanmıştır.

2.2.4 Reeskont Kredileri

İhracat ve döviz kazandırıcı hizmetler reeskont kredileri, ihracatçı firmalara uygun maliyetlerle finansman sağlanması ve TCMB rezervlerinin güçlendirilmesi amacıyla TCMB Kanunu’nun 45’inci maddesi çerçevesinde ihracatçılar ile döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetlerde bulunan firmalara döviz ve TL üzerinden düzenlenmiş senetlerin reeskonta kabulü suretiyle 360 güne kadar vadeli ve senedin TL karşılığı üzerinden aracı bankalar vasıtasıyla kullandırılmakta, kredilerin TCMB’ye geri ödenmesi senedin düzenlendiği para birimine bağlı olarak döviz ya da TL cinsinden yapılmaktadır.

Reeskont kredilerinin toplam limiti, 2021 yılı içerisinde 20 milyar ABD dolarından 30 milyar ABD dolarına yükseltilmiştir. Bu limitin 20 milyar ABD doları Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş. (Türk Eximbank)’ye, 10 milyar ABD doları ise diğer bankalara tahsis edilmiş olup Türk Eximbank dışındaki bankalara, bankaların aktif büyüklükleri, reeskont kredi bakiyeleri ve döviz mevduattan TL mevduata dönüşüm tutarlarına bağlı olarak banka başına limit tahsis edilmiştir. Firma bazında kredi limitleri 2021 yılı içerisinde güncellenmiştir. Buna göre, KOBİ’lerden mikro firmalar için 250 bin ABD doları, küçük firmalar için 1 milyon ABD doları, orta büyüklükte firmalar için 5 milyon ABD doları, döviz kazandırıcı hizmet sunan firmalar, aracı ihracatçı firmalar ve savunma sanayi sektöründe faaliyet gösteren firmalar için 350 milyon ABD doları ve diğer firmalar için 200 milyon ABD doları firma limiti belirlenmiştir. Söz konusu limitlerin tamamı 120 güne kadar vadeli kredi başvurularında, en fazla yüzde 60’ı ise 121-360 gün vadeli kredi başvurularında kullanılabilmekte olup ayrıca belirtilen limitler son mali yıl net satış hasılatı 5 milyar TL’nin üzerinde olan firmalar için iki kat, 15 milyar TL’nin üzerinde olan firmalar için üç kat ve 20 milyar TL’nin üzerinde olan firmalar için dört kat olarak uygulanmaktadır.

1 Ekim 2021 tarihi itibarıyla reeskont kredileri uygulamasında aşağıda belirtilen değişiklikler yapılmıştır:

• Bazı istisnalar hariç olmak üzere, krediler yalnızca son üç mali yıldaki ya da son mali yıldaki ihracatı, ithalatından en az yüzde 10 fazla olan net ihracatçı firmalarca kullanılabilecektir.
• Krediler sadece belirlenen TL cinsi harcamalarda kullanılabilecektir.
• Kredilerin geri ödemelerinin yalnızca ihracat bedelleriyle yapılması kuralı getirilmiştir.
• TL cinsinden düzenlenen senetlerin kabulü ile kredi kullandırılmasına da imkân tanınmıştır. Aracı bankaların kredilere uygulayabileceği azami komisyon oranı 100 baz puan olarak belirlenmiştir.
• Kredi vadesi azami 180 gün olarak güncellenmiştir. Yeni pazarlara yapılan ihracat, yüksek teknolojili ürün ihracatı ve döviz kazandırıcı hizmetlerin finansmanı amacıyla kullandırılan krediler için 360 gün olan azami vade uygulaması ise korunmuştur.
• Kredi kullanıcısı firmaların kredi geri ödemelerine ilave olarak ihracat bedeli dövizlerini TCMB’ye satma taahhüdü vermeleri halinde kredi vadesi ve kredi maliyetine yönelik bazı avantajlar sağlanmıştır. Bu çerçevede, döviz cinsi senetler karşılığı kullandırılan kredilerde ilave ihracat bedeli satış taahhüdü verilmesi halinde krediye uygulanacak faiz oranının sıfır olmasına karar verilmiştir. TL cinsi senetler karşılığı kullandırılan kredilerde ise faiz oranı vade ve taahhüt edilen ilave satış tutarına bağlı olarak TCMB politika faizi ile politika faizi – 500 baz puan aralığında belirlenmiştir. TL cinsi kredilerde, kredi geri ödemelerinin ihracat bedeli dövizlerle yapılması kuralına bağlı olarak, kredi vadesine kadar kredi tutarında ihracat bedelinin TCMB’ye satılması yükümlülüğü bulunmaktadır.

27 Ekim 2021 tarihinde alınan karar ile reeskont kredilerine uygulanan faiz ve vadelerde sadeleşmeye gidilmiştir. Bu kapsamda, döviz cinsi kredilerde ilave satış taahhüdü verilmesi halinde krediye uygulanan faiz oranının sıfır olarak belirlenmesine ek olarak, ilave iki kat döviz satış taahhüdü verilmesi halinde kredilerin 181-360 gün vadeli olarak kullanılabilmesine olanak sağlanmıştır. Diğer taraftan, TL cinsi kredilerde ilave döviz satış taahhüdü verilmemesi halinde krediye politika faizi - 100 baz puan, ilave bir kat döviz satış taahhüdü verilmesi halinde krediye politika faizi - 500 baz puan faiz oranı uygulanmasına karar verilmiştir.

Yapılan düzenleme ile 181-360 gün vadeli TL reeskont kredisi kullanımı ancak iki kat ilave döviz satış taahhüdü verilmesi halinde mümkün kılınmış ve bu kredilere politika faizi – 400 baz puan faiz uygulanmasına karar verilmiştir. İlave ihracat bedeli döviz satışlarının en az bir katının kredi kullanımını takip eden iki ay içerisinde, kalan taahhüdün en az bir katının ise kredi kullanımını takip eden altı ay içerisinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. İhracat bedeli döviz satışlarının her koşulda kredi vadesine kadar tamamlanması gerekmektedir.

2021 yılında 19 milyar ABD doları yabancı para, 0,72 milyar ABD dolarlık kısmı Türk lirası cinsinden olmak üzere toplam 19,72 milyar ABD doları reeskont kredisi kullandırılmıştır. 2021 yılında reeskont kredileri geri ödemeleri ile rezervlere sağlanan toplam katkı tutarı 21,08 milyar ABD doları olmuştur. Bu tutara ilave olarak ilave ihracat bedeli döviz satışları kanalıyla TCMB rezervlerine sağlanan katkı tutarı 0,37 milyar ABD doları olmuştur.

2020 yılında koronavirüs salgınına ilişkin olarak TCMB tarafından alınan önlemler kapsamında kullandırılmış olan 10,3 milyar TL tutarındaki TL reeskont kredisi geri ödemeleri 2021 yılı içinde tamamlanmıştır.

Ayrıca, 2021 yılı içerisinde Türkiye Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyeti arasında gerçekleştirilecek ticaret veya yatırım faaliyetlerinin yerel para ile finansmanı amacıyla yaklaşık 100,72 milyon Çin yuanı (15,57 milyon ABD doları) tutarında para takası anlaşmaları kaynaklı reeskont kredisi kullandırılmıştır.